ရခိုင္လူမ်ိဳးႏွင့္ပါတ္သတ္၍ မွတ္တမ္းတင္ထားခဲ့ၾကေသာ သမိုင္းအေထာက္အထားမ်ားကား မ်ားစြာ ရွိေပသည္။ ေက်ာက္စာ၊ ေခါင္းေလာင္းစာ၊ မွင္စာ၊ ပုရပိုက္စာ တို ့လည္း အမ်ားအျပားရွိပါေသးသည္။ ရခိုင္ သမိုင္းအမ်ိဳးမ်ိဳးထဲတြက္ ဧခ်င္းအေရးေတာ္ပံု၊ ရာဇ၀င္အလကၤာ၊ ရာဇ၀င္သာျခင္း၊ ရာဇ၀င္က်မ္း စသည္ျဖင့္ အမ်ိဳးမ်ိဳးရွိၾကေပသည္။ ရခိုင္လူမ်ိဳးမ်ားသည္ ဘီစီ (၆၀၀၀)ခန္ ့မွ အစျပဳ၍ ရခိုင္ျပည္၌ ရခိုင့္လူ ့အဖြဲ ့အစည္း စတင္ အေျခခ် ေနထိုင္လာၾကပံုကို ရခိုင္မင္းသမီးဧခ်င္း၌ စာဆိုပညာရွင္ ဖဒူမင္းညိဳက ဤသို ့ေရးသား မွတ္တမ္းတင္ခဲ့ပါသည္။ “ ဧ….ဧလည္း ဧတံု တစံုမက္မက္၊ ေခၚခိုက္ခတ္လ်က္၊ ဆက္ဆက္လြေလ၊ အေထြေထြတည့္၊ မေရနိုင္ဘဲ၊ ၀မ္းလ်င္ကြဲမွ်၊ သဲထဲပူပန္၊ ၀ွန္တုန္ၾကက္သီး၊ ေဘးၾကီးေဘးလွ်င္၊ ပ်င္မွ်ျပည့္လႈိင္၊ အဆိုင္ဆုိင္တည့္၊ ရခိုင္မည္သာ၊ မဟာသမတ၊ ခတၱိယ၏၊ ဆက္မွတသြယ္၊ အႏြယ္ကိုပ၊ ေနလပံုစင္း၊ ထြန္းပလွ်င္းဟု၊ သတင္းစကား၊ နာသာမ်ားႏွင့္၊ ထံပါးကေသာ္၊ သားကိုေဖ်ာ္၍၊ မယ္ေတာ္ရွင္မ၊ က်ဴးပါကလွ်င္း ” ဟူ၍၄င္း စပ္ဆိုဖြဲ ့ႏြဲ ့ထား ခဲ့ပါသည္။ ထိုသို ့မဟာသမတခတၱိယအႏြယ္ေတာ္မ်ား ရခိုင္ျပည္ကို စတင္တည္ေထာင္စဥ္က အလြယ္တကူ တည္ေ ထာင္ႏႈိင္ခဲ့သည္ကားမဟုတ္။ ရခိုင္ျပည္တြင္းေရွးဦးေရာက္ႏွင္းေနေသာ လူရိုင္းတို ့ရန္၊ သားရဲတိရိစၦာန္မ်ားရန္ကို ခက္ခဲစြာ ႏွိမ္နင္းကာ တည္ေထာင္ခဲ့ၾကရေပသည္။ ဤသည္ကို ရခိုင္ရာဇ၀င္လကၤာ၌ …… “သိၾကားလက္နက္ ထိန္ထိန္ထြက္သည္၊ စၾကၤာအေရာင္၊ ၀င္း၀င္းေျပာင္ႏွင့္၊ ေတာေတာင္ ခိုမွီ၊ အလဇၹီဘီလူး၊ သားစားၾကဴးကို၊ ဂုဏ္ထူးအာဏာ၊ ဘုန္းမိုးျဖာ၍၊ လိုရာေအာင္ျမင္၊ ေအာင္ျမိဳ ့၀င္၍၊ ေခၚတြင္ရခိုင္၊ ခုတိုင္ပ်က္၊ ေမာ္ကြန္းထြက္သည္” ဟူ၍၄င္း ေရးစပ္ဖြဲ ့ထားသည္ကို ေတြ ့ရသည္။ ရခိုင္ျပည္၌ စိုးစံခဲ့ေသာမင္းဆက္ေပါင္း(၂၅၈)ဆက္၊ နန္းစံႏွစ္ေပါင္း(၅၁၀၀)ခန္ ့အုပ္စိုးခဲ့ျပီး၊ ရခိုင္ဘုရင့္ နိုင္ငံေတာ္ကို တည္ေထာင္ခဲ့ၾကသည္။ ဤမင္းဆက္မ်ား တည္ေထာင္စိုးစံခဲ့ေသာ ဂစၦပနဒီျမစ္ဒ အေရွ ့ ဘက္ တြင္(၉၉)ျမိဳ ့၊ အေနာက္ဘက္တြင္ (၉၉)ျမိဳ ့၊ ျမိဳ ့ေပါင္း ၂၀၀ ခန္ ့ရွိခဲ့သည္။ ဤသည္ကို သမိုင္းပညာရွင္ ၀ါးေက်ာင္းဆရာေတာ္ေရး ရာဇ၀င္လကၤာ၌ …… “ အသမၻိႏၷ၊ ခတၱိယဟု၊ ၀ါသုေဒ၀ မင္းကစ၍၊ ဂစၦပနဒီ ျမစ္ကိုမွီလွ်က္၊ လက္၀ဲလက္ယာ၊ မ်ားစြာျမိဳ ့ျပည္၊ တည္ခဲ့ေပမွ၊ ေနာက္ဆံုးက်သည္ ့၊ ေတဇျပင္းထန္၊ သူရတန္မင္း၊ ဆက္ျပန္လွ်င္းသည္” ဟူ၍ဆရာေတာ္ဘုရား ေရးသားမွတ္တမ္းတင္ထားခဲ့သည္။ ရခိုင္ဘုရင္နိုင္ငံေတာ္တြင္ ဒြါရာ၀တီ၊ ေရွးေ၀သာလီ၊ ဓည၀တီ (ပထမ)၊ ဓည၀တီ (ဒုတိယ)၊ ဓည၀တီ(တတိယ)၊ ေ၀သာလီေက်ာက္ေလွကား၊ ပုရိန္၊ ေလာင္းၾကက္၊ ေျမာက္ဥ ေခတ္ စသည္ ျဖင့္ တေခတ္ျပီးတေခတ္ တိုးတက္ထြန္းကားလာခဲ့သည္။ ေ၀သာလီေက်ာက္ေလွကားေခတ္(ဘီစီ ၄ ရာစုတြင္) ရခိုင္ဘုရင့္နိုင္ငံေတာ္၏ ျပည္တြင္းျပည္ပ တိုးတက္မႈမွာ မ်ားစြာ အရွိန္အဟုန္ရရွိေနျပီးျဖစ္သည္